مهمترین کتابهای احکام القرآن

کتاب شناسی احکام القرآن

در این‌جا به مهم‌ترین کتاب‌های احکام القرآن به ترتیب قرن‌ها از قرن دوم به بعد اشاره می‌شود.

الف) قرن دوم

1. احكام القرآن یا تفسیر آیات الاحكام، محمد بن سائب (م 146) شیعه. وی از اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) است. ابن ندیم در كتاب الفهرست هنگام یادكرد كتاب‌های نوشته شده در موضوع احكام قرآن می‌نویسد: «احكام القرآن للكلبی رواه عن ابن عباس». این اثر غیر از تفسیركامل قرآن است كه محمد بن سائب نوشته و در كتابخانه استانبول به صورت خطی موجود است. وی یكی از مفسران مهم شیعه در قرن دوم بوده و سیوطی در الاتقان می‌نویسد: «وی صاحب بزرگ ترین تفسیر قرآن بوده است.» در كتب رجالی بر شیعه بودن وی تصریح شده است (مامقانی، رجال، 3/119؛ ذهبی، میزان الاعتدال، 3، 556).
2. تفسیر خمسمأة آیة فی الاحكام، مقاتل بن سلیمان (م 150) شیعه. وی از آغازگران فرقه بتریه است (ر.ک: ابن ندیم، الفهرست، 227). این كتاب بین اصحاب حدیث تداول داشت واحمد بن حنبل ضمن ستایش از مضامین این كتاب، تألیف آن را به مقاتل بن حیان نسبت می‌داد.

ب) قرن سوّم

3. احكام القرآن، حیی بن آدم بن سلیمان (م: 203) از فقیهان بتریه.
4. تفسیرآیات الاحكام، هشام بن محمد بن السائب (م 6 ـ 204) شیعه و از اصحاب صادقین8.
5. احكام القرآن، محمد بن ادریس(150ـ204) سنی شافعی، بنیانگذار مذهب شافعی و دارای دو اثر در موضوع احكام القرآن:
اول. گردآوری شده از نوشته‌های وی توسط بیهقی صاحب سنن (م 458). دوم. اثر خود مؤلف كه زركشی در البرهان (2/128) بدان اشاره كرده و نیز ابن ندیم (مقدمه، 464) از آن یاد كرده است.
6. احكام القرآن، جبیر بن غالب.
7. احكام القرآن، احمد بن معذل (معدل)، (م حدود 240) مالكی.
8. احكام القرآن، ابراهیم بن خالد معروف به ابوثور كلبی (م 240) از فقیهان اهل حدیث با روشی نزدیك به شافعی.
9. ایجاب (ایجاد) التمسك باحكام القرآن، یحیی بن اكثم (م 242) از فقیهان منفرد بصره.
10. احكـام القرآن، ابوعبداللّه محمد بن ابراهیم (م 245) سنّی.
11. احكـام القرآن، علی بن حجر السعدی (154-246) حنفی.
12. احكام القرآن، حفص بن عمربن عبدالعزیز(م 246) از فقیهان اصحاب حدیث.
13. احكام القرآن، خصاف احمدعمر (م261) سنی.
14. تفسیر خمسمأة آیة، ابوالمؤثر بهلاوی، عالم اباضی عمان در سده 3 ق.
15. احكام القرآن، محمد بن عبداللّه (ابن الحكم) (182-268) مالكی.
16. احكام القرآن، داود بن علی الظاهری (201-270 یا 273) ظاهری.
17. احكـام القرآن، اسماعیل بن اسحاق الازدی (199 یا200-282) مالكی.

ج) قرن چهارم

18. احكام القرآن، قاسم بن اصبغ (247-304) مالكی.
19. احكام القرآن، علی بن موسی بن یزداد (م305) حنفی.
20. احكام القرآن، محمد بن احمد بكیر(م 305) مالكی. به عقیده ابن عبدالبر، این كتاب در عرض سنن ترمذی و مختصر ابن عبدالحكم در موضوع خود بهترین اثر به شمار می‌رفته است.
21. احكام القرآن، ابوالاسود موسی قطان (232- 309 یا 306) مالكی.
22. احكام القرآن، احمد بن محمد الفارسی (م318) مالكی.
23. احكام القرآن، ابوجعفر احمد القیروانی (م 319) سنّی.
24. احكام القرآن، احمد بن محمد بن سلامة (239 ـ 319 یا 321) حنفی.
25. احكام القرآن، عبدالله بن احمد ابن المغلس (م324) ظاهری.
26. احكام القرآن، بكربن محمد بن العلاء (264-344) مالكی.
27. احكام القرآن، ابومحمد قاسم القرطبی ( 273-340 یا 355) مالكی.
28. احكام القرآن، محمد بن قاسم بن شعبان (م 355) مالكی.
29. الانباه علی استنباط الاحكام من كتاب اللّه، منذربن سعید (273-355) مالكی.
30. احكام القرآن، 5 جلد، احمد جصّاص رازی (305-370) کتاب مشهورحنفی ها.
31. احكـام القرآن، محمد بن الحسیـن ابویعـلی ( 380-458).
32. آیات الاحكام، عبّاد بن عباس (385) سنی. در الذریعة به عنوان شیعه و متوفی 335 ذكرشده است.
33. شرح آیات الاحكام، صاحب اسماعیل بن عبّاد (م385) شیعه.

د) قرن پنجم

34. احكام القرآن، احمد بن علی الربعی الباغانی(345-401) مالكی.
35 ـ 36. الف) مختصر احكام القرآن؛ ب) المأثور عن مالك فی احكام القرآن وتفسیره، مكی بن ابیطالب القیسی (م438).
37. احكام القرآن، ابی حزم (384 -456) ظاهری.
38. احكام القرآن، حافظ ابوبكر احمد البیهقی (م 458) شافعی. وی تمامی گفتارهای پراكنده شافعی را در زمینه احكام القرآن از لابه لای آثاربازمانده او گردآوری كرده و در قالب كتابی تدوین كرده كه در واقع، جایگزین كتاب مفقود شافعی گردیده است.
39. آیات الاحكام، محمد بن الحسین بن محمد بن الفراء (380 ـ 458) حنبلی.

هـ ) قرن ششم

40. احكام القرآن، علی بن محمد الطبری، معروف به الكیاهراسی (م 504) شافعی.
41. احكام القرآن، محمد بن عبداللّه اندلسی اشبیلی (468ـ543) مالكی. حاجی خلیفه (کشف الظنون، 1/20) گوید: این كتاب تفسیر پانصد آیه متعلق به احكام مكلفین است، لكن با تحقیقی كه شده، در این كتاب مهم مالکی‌ها، حدود هزار آیه قرآن تفسیر شده است.
42ـ43. فقه القرآن، قطب الدّین راوندی (م 573) شیعه. مرحوم آغابزرگ تهرانی (الذریعه، (1/42) می‌نویسد: شرح آیات الاحكام غیر از فقه القرآن است؛ هم­چنان كه درامل الآمل بدان تصریح شده، لكن صاحب ریاض گوید: همان فقه القرآن است).
44. تفسیر آیات الاحكام، ابوالحسن محمد بیهقی نیشابوری (م حدود 576) شیعه.
45. مختصر احكام القرآن، عبدالمنعم الانصاری الاندلسی (524-599 یا 597) مالكی.
46. تفسیر سورتی آل عمران و النّساء من كتاب احكام القرآن، عبد المنعم الانصاری الغرناطی (524 ـ 597 یا 599) مالكی.

ز) قرن هفتم

47. كتاب فی احكام القرآن، محمد یحیی الشلوبین الاشبیلی (م640) مالكی.
48. آیات الاحكام (جامع احكام القرآن)، ابوبكر صائن الدین(م 670) مالكی.
49. الجامع لاحكام القرآن (تفسیرقرطبی)، محمد بن احمد الانصاری القرطبی (578 ـ 671) مالكی.

ح) قرن هشتم

50. التبیان فی احكام القرآن، علی بن حسین بن عبدالعزیز (م700) مالكی.
51. شرح آیات الاحكام، السید یحیی بن حمزة (م 749) زیدی.
52. انوار المضیئة علی آیات الاحكام، سید محمد بن هادی بن تاج الدّین، زیدی.
53. تفسیر آیات الاحكام، ابن قیم الجوزیة ( م 751) حنبلی.
54. احكام القرآن (القول الوجیز فی احكام الكتاب العزیز)، احمد بن یوسف بن عبدالدایم سمین (م 756) شافعی.
55. تلخیص(تهذیب) احكام القرآن، محمد سرّاج قونوی (م 777 یا770) حنفی
56. النهایة فی تفسیر الخمسمأة آیة فی احكام القرآن، احمدبن عبداللّه المتوج البحرانی (م حدود 771) شیعه.
57. احكام الرای من احكام الآی، شمس الدین محمد صائغ (م776) حنبلی.

ط) قرن نهم

58. تیسیر البیان فی احكام القرآن، الخطیب نورالدین الموزعی (م 825) سنی.
59. كنزالعرفان فی فقه القرآن، فاضل مقداد سیوری (م826) شیعه.
60. الثمرات الیانعة والاحكام الواضحة القاطعة، یوسف الثلائی الیمانی (م 832) سنّی.
61. آیات الاحكام، ابن متوج البحرانی، شیعه.
62. آیات الاحكام، احمد المهدی لدین الله الصنعائی (م840) زیدی.
63. حصرآیات الاحكام الشرعیه، محمد بن ابراهیم بن علی (775- 840) زیدی.
64. احكام القرآن، ابن حجر عسقلانی (773-852) شافعی.
65. آیات الاحكام، ناصربن جمال الدین (م حدود 860) شیعه.
66. شافی العلیل فی شرح الخمسمأة آیة من التنزیل، عبداللّه النجری الیمانی(825-877) زیدی.
67. معارج السؤول و مدارج المأمول فی تفسیر آیات الاحكام، كمال الدین استرآبادی (م حدود 900)، شیعه.

ی) قرن دهم

68. آیات الاحكام، شرف الدین شهفتیكی (م 907) شیعه.
69. الاكلیل فی استنباط التنزیل، جلال الدین السیوطی (849-911) شافعی.
70. معدن العرفان فی فقه مجمع البیان لعلوم القرآن، ابراهیم بن حسن الدراق (اوائل قرن 10) شیعه.
71. شرح آیـات الاحكام، محمدبن یحیی صعدی (م 957) زیدی.
72. تفسیر شاهی اوآیات الاحكام، سیدامیرابوالفتح شریف جرجانی (م 976 یا 986)، شیعه.
73. آیات الاحكام، محمد بن حسن طبسی، شیعه.
74. زبدة البیان فی شرح آیات الاحكام، مقدس اردبیلی (م 993) شیعه.

ک) قرن یازدهم

75. آیات الاحكام، محمد بن علی حسینی المرعشی (م900 به بعد) شیعه.
76. انوار القرآن فی احكام القرآن، محمد كافی اقحصاری (م1025) حنفی.
77. مسالك الافهام الی آیات الاحكام، فاضل جواد كاظمی (م قرن 11) شیعه.
78. (تفسیر)آیات الاحكام، محمد بن علی بن ابراهیم استرآبادی (م1026 یا 1028)، شیعه.
79. (تفسیر) آیات الاحكام، رفیع الدین محمد حسینی مرعشی (م 1034) شیعه.
80. تفسیر قطب شاهی فی شرح آیات الاحكام، محمد یزدی (م1040) شیعه.
81. تفسیر شاهی، عبد المحمدبن سلطان بدخشی، تألیف در 1057.
82. منتهی المرام فی شرح آیات الاحكام، محمد القاسم الحسنی (م1067) سنی.
83. فتح ابواب الجنان فی تفسیر آیات الاحكام، محمد بن حسین عاملی (م حدود 1080) شیعه.
84. آیات الاحكام الفقهیة (فارسی)، مولی ملك علی تونی.
85. مفاتیح الاحكام فی شرح آیات الاحكام القرآنیة، محمد سعید قهپائی (م1092) شیعه. (شرح زبدة البیان)

ل) قرن دوازدهم

86. احكام القرآن، آقاحسین خوانسـاری (م1100) شیعه.
87. انوار القرآن فی احكام (آیات) القرآن، شمس الدین بخاری (م 1109) حنفی.
88. حواشی زبدة البیان، سید نعمت الله جزائری (1050ـ1112) شیعه.
89. احكام القرآن، شیخ جعفر القاضی (م1115)، شیعه.
90. احكام القرآن، سلیمان بن عبداللّه البحرانی (م1122) شیعه.
91. حاشیة علی زبدة البیان فی تفسیر أحكام القرآن، میرزا محمد تنكابنی (1040-1124) شیعه.
92. احكام القرآن، اسماعیل حقی بروسوی (م1127) حنفی، صاحب تفسیر روح البیان.
93. التفسیرات الأحمدیة فی بیان الأحكام الشرعیة، احمد جونفوری (1047-1130) شیعه.
94. أحكام القرآن، میرمحمد صالح خاتون آبادی (م1130) شیعه.
95. اساس سلطان المؤمنین باقتباس علوم الدین عن النبراس المعجز المبین فی تفسیر الآیات، سید محمد حیدر موسوی العاملی (م1139) شیعه.
96. تحصیل الاطمینان فی شرح زبدة البیان، محمدابراهیم القزوینی (1069-1149) شیعه.
97. قلائد الدرر فی بیان آیات الأحكام بالأثر، احمدبن اسماعیل الجزائری (م1150) شیعه.
98. آیات الأحكام، سیدحسین ابراهیم قزوینی (احتمالاً قرن12) شیعه.
99. آیات الأحكام، شمس الدین محمدالحسینی المرعشی (م1181) شیعه.
100. مدارك الأحكام، عبدالله بلخی (م1189) حنفی.
101. آیات الأحكام، مولی محمد كاظم طبرسی (م1190) شیعه.

م) قرن سیزدهم

102. نمط الدرر، محمدبن الحسن الخراسانی (م1200) شیعه.
103. آیات الأحكام، سید محمد ابراهیم الحسینی المرعشی (م1240) شیعه.
104. تقریب الأفهام فی تفسیر آیات الأحكام، محمد علی موسوی نیشابوری (م1260) شیعه.
105. دلائل المرام فی تفسیر آیات الأحكام، محمد بن جعفربن سیف الدین (شریعتمدار)، (م1263) شیعه.
106. آی أحكام القرآن، عبدالله ابومحمد الحسینی الهندی (م1270) حنفی.
107. الوجیز فی تفسیر آیات الأحكام، عبدالحسین المخزومی (م1279) شیعه.

ن ) قرن چهاردهم و پس از آن

108. منار الاسلام فی شرح آیات الأحكام، احمد زینی دحلان (م1304) شافعی.
109. نیل المرام فی شرح آیات الأحكام، محمد صدیق (1248-1307) حنفی.
111ـ112. نثر الدرر الأیتام فی شرح آیات الأحكام (بسیط) ـ الدرر الأیتام فی تفسیر آیات الأحكام (وجیز)، (مولی محمد) علی بن جعفر الاسترآبادی شریعتمداری (م1315) شیعه.
114. أحكام القرآن، سیدشرف الدین مرعشی (م1316) شیعه.
115. الفتوحات الربانیة فی تفسیر ما ورد فی القرآن من الأوامر والنواهی الالهیة، محمد بن عبد العزیز(م پس از 1324) سنی.
116. لب الألباب فی تفسیر أحكام الكتاب، عبد علی موسوی خوانساری (م1336) شیعه.
117. آیات الأحكام فشندی، شیخ حمزه علی (1267 ـ 1338) شیعه.
118. مقلاد الرشاد فی شرح آیات الأحكام، محمد بن فضل الله (م1342) شیعه.
119.موضح الأحكام فی شرح آیات الأحكام. محمد مهدی بنابی (م حدود 1345یا 1365) شیعه.
120.آیات الأحكام، اسماعیل بن نقی التبریزی (1295) شیعه.
121. آیات الأحكام، محمد باقر قاینی بیرجندی (1276-1352) شیعه، صاحب كتاب بغیة الطالب وكبریت الأحمر و...
122. تفسیر آیات الأحكام من سورة النساء، محمد بن محمد الخانجی (م1363).
123. شرح آیـات الأحكـام، یحیی بن محمد الحسنی (م1367) زیدی.
124. آیات الأحكام، سید محمد ابراهیم الحسینی الاصفهانی (م1377) شیعه.
125. تفسیـر آیات الأحكام، محمدعبد الله دراز (م1377) سنی.
126. آیات الاحكام، طرز دادرسی و مسئولیت كیفری در حقوق اسلام، ابراهیم خجسته. در 1328 در رشت در انتشارات سایبان منتشر شده است.
127. آیات الأحكام، شیخ خلف آل عصفور (م اواخر قرن 14) شیعه.
128. الجمان الحسان فی أحكام القرآن، سید محمود موسوی (متولد 1345) شیعه.
129. آیات الأحكام، علامه قاضی حسین یمانی صنعائی (م حدود 1380) زیدی.
130. الفتاوی، محمود شلتوت (1310 ـ 1383) سنی.
131. تفسیر آیات الأحكام وفق المذهب الجعفری والمذاهب الأربعة، سید محمد حسین طباطبائی یزدی (1332-1386) شیعه.
132. آیات الأحكام، سید یحیی یزدی (م1388) شیعه.
133. مسائل معارف القرآن، محمد شفیع دیوبندی، سنی. گردآورنده: محمد اقبال قریشی، اردو.
134. دفع ایهام الاضطراب عن آیات الأحكام، محمد امین جكنی (1305-1393) سنی.
135. بدایع الكلام فی تفسیر آیات الأحكام، محمد باقر ملكی (تألیف سنه 1398) شیعه.
136. ادوار فقه اسلامی در المیزان، سید محمد حسین طباطبایی (1321-1402) شیعه.
137. آیات الأحكام، احمد میرخانی (م1414) شیعه.
138. احكام القرآن، محمد خزائلی (تولد1292ش) شیعه.
139. أحكام القرآن، سید ابوالفضل برقعی، شیعه. در این اثر 2664 مسئله فقهی به آیات قرآن استناد شده است.
140. تبصرة الفقهاء بین الكتاب والسنة، محمد صادقی تهرانی (تولد1307) شیعه.
141. أقصی البیان فی آیات الأحكام و فقه القرآن، مسعود سلطانی، شیعه.
142. تفسیر آیات الأحكام، مناع قطان (تألیف1384) سنی.
143. تفسیر آیات الأحكام من سورتی الانعام والاعراف، فرید مصطفی، سنی.
144. الدین والقرآن، زین العابدین التونسی، سنی. مطبعه أبی العلاء 1396.
145. روائع البیان ـ تفسیر آیات الأحكام من القرآن، محمد علی الصابونی، سنی.
146. أحكام من القرآن، عبد الجبار الراوی، سنی.
147. تفسیر آیات الأحكام، محمد علی السایس،سنی.
148. البرهان لعلوم القرآن شیخ موسی السودانی، شیعه.
149. تفسیر آیات الأحكام، احمد محمد الحصری (تألیف1409) سنی.
150. مع القرآن فی آیات الأحكام، محمودعبدالله، سنی.
151. احكام القرآن (ارث، ربا)، محمد باقر بهبودی، شیعه.
152. ادوار فقه، محمود شهابی، (م 1365)،شیعه.
153. مذكرة فی تفسیر آیات الأحكام، سلطان حسینی ودیگران.
154. مذكرة فی تفسیر آیات الأحكام، عبد السلام العسكری.
155. ترجمه و تلخیص زبدة البیان، مقدس اردبیلی. سید جعفر سجادی.
156. قبس من التفسیر الفقهی، الشافعی عبد الرحمن، سنی.
157. دراسات فی تفسیر بعض آیات الأحكام، كمال جودة، سنی.
158. أحكام قرآن یا قانون اسلام، غلامرضا امیری(گروسی)، شیعه.
159. فقه القرآن وخصائصه، فرج توفیق الولید، سنی.
160. احكام القرآن، محمدبن احمد عبدالله خویز، مالكی.
161. أحكام القرآن علی مذهب المالك، مؤلف نامشخص.
162. الایضاح عن أحكام القرآن،مؤلف نامشخص.
163. الامام فی بیان ادلة الأحكام، عزالدین عبدالسلام السلمی (577 ـ 660) سنی.
164. اهل بیت وآیات الأحكام، قاضی زاهدی و بخشایشی (جمع آوری بخشی از سخنان اهل‌بیت: درباره آیات احكام از كتابهای روایی)
165. آیات الأحكام، هاشم هاشم زاده هریسی.
166. تاریخ الأحكام والتشریع فی الاسلام، محمود فرحات،شیعه.
167. فقه القرآن، محمد یزدی، شیعه.
168. تفسیر جامع آیات الأحكام، زین العابدین قربانی لاهیجی، شیعه.
169. بررسی سیر تدوین وتطور تفسیرهای فقهی و رجال شناسی مؤلفین آنها، نعمت الله سلیمانی، پایان نامه كارشناسی ارشد، دانشكده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس تهران، سال 1372 به راهنمایی ابوالفضل شكوری در بخشی از آن به بررسی سیر تاریخی تفسیرهای فقهی واحكام قرآن پرداخته شده است.
170. آیات الاحکام جزایی، به قلم محمد مهدی کریمی نیا. این کتاب به صورت درسنامه و در قالب پانزده درس و حدود 240صفحه تدوین، و درسال1389ش. توسط نشر المصطفی به زیور طبع آراسته شده است.